اصل لاضرر
قاعده نفی ضرر یکی از قواعد مهم فقه اسلامی است که در منابع حدیثی شیعه و سنی به آن اشاره شده و کاربرد گستردهای در فقه، حقوق و اخلاق دارد.
منبع قاعده نفی ضرر
* این اصل برگرفته از حدیثی از پیامبر اسلام (ص) است که میفرمایند:
” لَا ضَرَرَ وَ لَا ضِرَارَ فِی الْإِسْلَامِ ”
(در اسلام نه ضرر زدن جایز است و نه ضرر دیدن.)
معنای قاعده:
* نفی ضرر : اسلام هرگونه ضرر و زیان غیرمجاز به دیگران را ممنوع میکند.
* نفی ضرار : حتی اگر کسی بخواهد با تلافی یا انتقام به دیگری ضرر بزند، این کار نیز جایز نیست.
استثنا قاعده نفی ضرر
اگر ضرری کوچک برای جلوگیری از ضرر بزرگتر باشد (مثل قطع عضو برای نجات جان بیمار)، جایز شمرده میشود.
کاربردهای فقهی و حقوقی قاعده نفی ضرر
* در معاملات : اگر قراردادی به یکی از طرفین ضرر غیرمنطقی بزند، ممکن است باطل شود. (مثل کلاهبرداری یا شرطهای ظالمانه)
* در پزشکی : انجام عمل‌های خطرناک بدون رضایت بیمار یا ضرورت ، حرام است.
* در محیط زیست : آسیب رساندن به طبیعت یا آلودگی محیط برخلاف این قاعده است.
* در قوانین مدنی : اگر کسی به همسایه خود ضرر برساند ، میتوان او را منع کرد.
* در ساخت و ساز : مثل ساخت بناهای خطرناک ، اسیب زدن به دیگران در حین ساخت
قاعده نفی ضرر در ساخت و ساز
مثال :
فرض کنید همسایه‌ی شما در یک مجتمع مسکونی، قصد دارد طبقه‌ی دیگری به ساختمان خود اضافه کند ، اما این کار باعث مشکلات زیر شود:
1. سایه‌اندازی روی پنجره‌های واحد شما و محرومیت از نور طبیعی.
2. کاهش فشار آب در طبقات به دلیل افزایش جمعیت.
3. تخریب دیوار مشترک و ایجاد ترک در ساختمان شما.
حکم فقهی و حقوقی بر اساس قاعده نفی ضرر
– طبق این اصل، همسایه حق ندارد عملی انجام دهد که به دیگران ضرر واضح و غیرقابل جبران وارد کند.
– حتی اگر پروانه ساخت داشته باشد، ولی اگر ثابت شود که ساخت‌وسازش موجب ضرر فاحش به دیگران میشود، میتوان از طریق دادگاه او را متوقف کرد.
مستندات قانونی قاعده نفی ضرر (در ایران) :
* ماده ۱۳۲ قانون مدنی: “کسی نمی‌تواند در ملک خود تصرفی کند که مستلزم تضرر همسایه شود…”
* ماده ۶۴ قانون مجازات اسلامی: هرگونه اقدام عمدی که موجب ضرر به دیگری شود، جرم محسوب میشود.
راه‌حل‌های عملی قاعده نفی ضرر
* مذاکره و یافتن راه‌حل (مثل تغییر طراحی یا جبران خسارت).
* شکایت به کمیسیون ماده ۱۰۰ شهرداری (برای توقف ساخت‌وساز غیرمجاز).
* دادخواست حقوقی برای جلوگیری از ضرر بر اساس اصل لاضرر.
* اگر در موقعیت مشابه هستید، بهتر است با یک وکیل حقوقی مشورت کنید.
آیا رضایت آگاهانه در “قاعده نفی ضرر” نافذ است؟
پاسخ کوتاه: بله، اما با شرایط محدودکننده
رضایت آگاهانه در مواردی که ضرر غیرقابل جبران، غیرمنطقی یا خلاف شرع ایجاد نکند، معتبر است.
اما اگر رضایت منجر به ضرر فاحش یا نقض حقوق قطعی دیگران شود، حتی با وجود رضایت‌نامه، نافذ نیست و قاعده لاضرر آن را باطل میکند.
تحلیل دقیق بر اساس فقه و حقوق
۱. مواردی که رضایت آگاهانه نافذ است (موارد جایز)
✅ ضرر جزیی و قابل جبران:
– مثال: همسایه رضایت می‌دهد که شما در ساعات مشخصی ساختمان‌سازی پرسر و صدا انجام دهید، به شرطی که بعداً هزینه‌های احتمالی (مثل ترک‌های کوچک) را جبران کنید.
✅ رضایت با آگاهی کامل و بدون اجبار:
– مثال: بیمار با اطلاع از عوارض جراحی، رضایت می‌دهد، زیرا این خطرات معقول و متعارف هستند.
✅ منفعت مهم‌تر از ضرر:
– مثال: ساخت بیمارستان در یک محله که کمی سر و صدا دارد، اما منافع عمومی آن بسیار بیشتر است.
۲. مواردی که رضایت آگاهانه نافذ نیست (حتی با امضای رضایت‌نامه)
❌ ضرر غیرقابل جبران:
– مثال: اگر کسی رضایت دهد که همسایه‌اش دیوار حائل مشترک را خراب کند و این کار باعث ریزش ساختمان شود، این رضایت بی‌اثر است. (قاعده لاضرر مانع میشود.)
❌ ضرر غیرمنطقی یا ظالمانه:
– مثال: کارگری به اجبار رضایت می‌دهد که بدون بیمه و ایمنی در ارتفاع کار کند. این رضایت به دلیل اجبار ضمنی باطل است.
❌ خلاف شرع یا قانون:
– مثال: رضایت به ساخت ساختمان غیرمجاز در حریم رودخانه که طبق قانون ممنوع است.
مبنای فقهی و حقوقی
۱. در فقه اسلامی (قاعده لاضرر)
– حدیث نبوی: «لَا ضَرَرَ وَ لَا ضِرَارَ»* → هیچ‌کس حق ندارد به خود یا دیگران ضرر بزند، حتی اگر طرف مقابل راضی باشد.
– نظریه فقها: رضایت در مواردی که منجر به تضییع حق الله یا حق الناس شود** (مثل خطر جانی یا تخریب اموال عمومی) بی‌اثر است.
۲. در حقوق ایران
– ماده ۱۳۲ قانون مدنی: “کسی نمی‌تواند در ملک خود تصرفی کند که مستلزم تضرر همسایه شود…”→ حتی با رضایت همسایه، اگر ضرر فاحش باشد، دادگاه می‌تواند آن را نقض کند.
– ماده ۱۰ قانون مدنی: قراردادهای خصوصی فقط در چارچوب قانون معتبرند.
مثال کاربردی در ساخت‌وساز
۱. رضایت نافذ:
– شرایط: همسایه می‌پذیرد که شما طبقه دیگری بسازید و در عوض، شما هزینه تقویت دیوار مشترک را بپردازید.
– نتیجه: این رضایت معتبر است، چون ضرر جبران میشود.
۲. رضایت غیرنافذ:
– شرایط: همسایه رضایت می‌دهد که شما فونداسیون عمیق بزنید، اما این کار باعث فرونشست زمین او شود.
– **نتیجه:** این رضایت باطل است، چون ضرر غیرقابل جبران است.
راهکار برای سازندگان و همسایگان
* برای سازندگان:
– قبل از شروع پروژه، خطرات احتمالی را شفاف بیان کنید و جبران خسارت را پیشنهاد دهید.
– از کارشناس رسمی دادگستری برای ارزیابی ریسک‌ها کمک بگیرید.
* برای همسایگان:
– هرگز تحت فشار رضایت ندهید.
– اگر ضرری رخ داد، حتی با وجود رضایت‌نامه، می‌توانید به دادگاه شکایت کنید.
⚠️ توصیه: در امور مهم قاعده نفی ضرر (مثل ساخت‌وساز ، قراردادها ، پزشکی ) حتماً با وکیل دادگستری مشورت کنید.