Rule of Necessity
یک اصل حقوقی است که در شرایط استثنایی و بحرانی به کار می‌رود. این قاعده به نهادها یا افرادی که قدرت قانونی ندارند، اجازه می‌دهد تا اقداماتی را برای جلوگیری از آسیب جدی، حفظ نظم عمومی، یا حفاظت از منافع حیاتی انجام دهند، حتی اگر این اقدامات در حالت عادی غیرقانونی یا خارج از صلاحیت آن‌ها باشد.
به طور خلاصه، قاعده اضطرار یک اصل حقوقی است که در شرایط بحرانی و برای جلوگیری از آسیب جدی، به اقدامات غیرقانونی ضروری مشروعیت موقت می‌بخشد، اما اعمال آن باید محدود، متناسب و تحت نظارت باشد.
برخی مواد قانونی قاعده اضطرار در فقه اسلامی و قوانین ایران
– ماده ۱۵۶ قانون مدنی ایران (اضطرار)
– ماده ۵۵ قانون مجازات اسلامی (دفاع مشروع و شرایط اضطرار)
مفاهیم کلیدی قاعده اضطرار
* شرایط استثنایی و قریب‌الوقوع: این قاعده تنها در شرایط بسیار نادر و زمانی اعمال می‌شود که یک تهدید جدی و قریب‌الوقوع برای منافع حیاتی، نظم عمومی، یا سلامت و ایمنی افراد وجود داشته باشد.
* عدم وجود راه حل قانونی جایگزین: باید هیچ راه حل قانونی یا عادی دیگری برای مقابله با وضعیت اضطراری وجود نداشته باشد. اقدام غیرقانونی باید آخرین و ضروری‌ترین راه حل باشد.
* تناسب و ضرورت: اقدامی که بر اساس قاعده اضطرار انجام می‌شود، باید متناسب با تهدید موجود باشد و صرفاً به میزانی باشد که برای رفع خطر ضروری است. نباید از حد لازم فراتر رود.
* موقت بودن: اقدامات انجام شده بر اساس قاعده اضطرار باید موقت باشند و با رفع شرایط اضطراری، به حالت عادی بازگردند.
* پاسخگو بودن: نهاد یا فردی که بر اساس قاعده اضطرار اقدام می‌کند، باید در قبال اقدامات خود پاسخگو باشد و مشروعیت این اقدامات معمولاً مورد بررسی قرار می‌گیرد.
کاربردهای احتمالی قاعده اضطرار:
* دولت‌ها: در شرایط جنگ، شورش، بلایای طبیعی گسترده، یا بحران‌های اقتصادی حاد، دولت ممکن است برای حفظ امنیت ملی، نظم عمومی، یا جلوگیری از فروپاشی اقتصادی، اقداماتی فراتر از اختیارات قانونی عادی خود انجام دهد.
* مقامات محلی: در شرایط اضطراری محلی مانند سیل، زلزله، یا آتش‌سوزی‌های بزرگ، مقامات محلی ممکن است برای تخلیه مناطق خطرناک، تامین سرپناه اضطراری، یا توزیع کمک‌های اولیه، تصمیمات فوری بگیرند که در حالت عادی نیاز به مجوزهای قانونی بیشتری داشته باشد.
* افراد عادی: در شرایطی که جان یا سلامت خود یا دیگران در خطر فوری باشد و هیچ راه قانونی دیگری برای کمک وجود نداشته باشد، ممکن است افراد عادی اقداماتی انجام دهند که در حالت عادی غیرقانونی تلقی شود (مانند شکستن در برای نجات فرد محبوس در آتش).
ملاحظات مهم در مورد قاعده اضطرار:
* خطر سوء استفاده: به دلیل ماهیت فراقانونی این قاعده، همواره خطر سوء استفاده از آن برای توجیه اقدامات غیرقانونی یا سرکوب حقوق و آزادی‌های افراد وجود دارد. به همین دلیل، اعمال این قاعده باید با احتیاط فراوان و تحت نظارت دقیق صورت گیرد.
* تفسیر محدود: قاعده اضطرار باید به طور محدود و در موارد کاملاً ضروری تفسیر شود. گسترش بی‌رویه آن می‌تواند به تضعیف حاکمیت قانون منجر شود.
* بررسی قضایی: مشروعیت اقدامات انجام شده بر اساس قاعده اضطرار معمولاً پس از رفع شرایط اضطراری، توسط مراجع قضایی مورد بررسی قرار می‌گیرد.
مثال : فرض کنید در جایی گیر کردیم و آب برای خوردن نداریم ، تشنه گی بشدت فشار اورده ، در چنین شرایطی که جان شخص در خطر است اب رادیاتور ماشین هم میخورد.
بر اساس قاعده اضطرار در چنین شرایطی خوردن اب رادیاتور ماشین برای نجات جان ضروری است حتی اگر ضرر داشته باشد.
مثال برای قاعده‌ی اضطرار
شخصی در یک ساختمان مسکونی زندگی می‌کند که به دلیل فرسودگی شدید، در معرض خطر ریزش قرار دارد. مهندسان ناظر تأیید کرده‌اند که اگر ساختمان سریعاً تخریب و بازسازی نشود، احتمال فرو ریختن آن در هر لحظه وجود دارد و جان دیگر ساکنان را تهدید می‌کند. اما مالک ساختمان به دلایل مالی یا حقوقی، حاضر به تخریب و بازسازی نیست.
تطبیق با قاعده‌ی اضطرار:
۱. اضطرار (ضرورت): خطر جانی قریب‌الوقوع برای ساکنان وجود دارد (احتمال ریزش ساختمان).
۲. عدم اختیار: راه‌حل دیگری مانند تعمیر موقت ممکن نیست و تنها راه نجات، تخریب و بازسازی فوری است.
۳. تناسب: ضرر مالی تخریب ساختمان در مقابل نجات جان ساکنان، کاملاً معقول و قابل‌قبول است.
در این حالت، حاکم شرع یا مراجع قانونی می‌توانند بر اساس قاعده‌ی اضطرار، دستور تخریب و بازسازی اجباری ساختمان را صادر کنند، حتی اگر مالک راضی نباشد، زیرا حفظ جان انسان‌ها از اهمیت بیشتری برخوردار است.
قاعده‌ی اضطرار در اینجا اجازه می‌دهد برای جلوگیری از خطر بزرگ‌تر (مرگ انسان‌ها)، به ضرر کوچک‌تر (تخریب ساختمان) اقدام شود.